Gofalu am y gwenyn – wrth drwsio un o dai hanesyddol Ymddiriedolaeth Genedlaethol Cymru, gwarchodwyd 50,000 o breswylwyr anarferol

Mae’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol wedi dechrau ar brosiect i aildoi Plas yn Rhiw. Credir mai dyma’r tro cyntaf i waith o’r fath gael ei wneud yno ers mwy na 200 mlynedd. Ond rhywbeth a gymhlethodd rywfaint ar y gwaith oedd dod o hyd i gartrefi dros dro newydd i’r gwenyn.

Roedd pum haid – cyfanswm o oddeutu 50,000 o wenyn mêl duon Cymreig – yn byw yn nho’r adeilad. Y gred oedd bod gwenyn mêl duon wedi diflannu o ogledd Prydain, ac eithrio’r ardaloedd mwyaf anghysbell, ond cawsant eu hailddarganfod yn 2012, yn cynnwys yng ngogledd Cymru. Bu modd i SwarmCatcher, sy’n arbenigo mewn symud ac ail-leoli gwenyn, eu casglu a’u symud i gychod gwenyn gerllaw.

Maenordy hardd â gardd addurnol a leolir ym Mhen Llŷn yw Plas yn Rhiw. Cafodd ei achub rhag esgeulustod a’i adfer yn ofalus gan dair chwaer, sef Eileen, Lorna a Honora Keating ar ôl iddynt ei brynu ym 1938.

Flynyddoedd yn ddiweddarach, penderfynodd y chwiorydd roi’r tŷ dan ofal yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol, ar yr amod y byddai’r gwenyn yn y to yn cael eu gwarchod. Yng ngeiriau’r chwiorydd: “Ein dymuniad taer yw na ddylid tarfu ar y gwenyn gwyllt. Gofynnir i’r holl feddianwyr ymatal rhag defnyddio paratoadau a chwistrellau gwenwynig i reoli plâu a gofynnir iddynt geisio cyngor ynglŷn â dulliau diberygl.”

Er bod Plas yn Rhiw yn gorwedd yn ei ficro-hinsawdd ei hun ym Mhen Llŷn sydd, yn gyffredinol, yn fwynach, yr her fwyaf yn ystod misoedd y gaeaf yw gwyntoedd cryfion a glaw trwm. Dros y 200 mlynedd diwethaf, gofalwyd am y to a chafodd rhannau bach ohono eu trwsio; ond mae’r tywydd garw a gafwyd yn ddiweddar wedi peri iddo ddirywio, ac o’r herwydd mae angen gosod to newydd. Bydd y gwaith yn cael ei wneud fesul adran, a pha bryd bynnag y bo modd bydd yr hen lechi’n cael eu hailddefnyddio. Hefyd, byddwn yn defnyddio mwy na 4,000 o lechi Cymreig o Chwarel y Penrhyn.

Medd Mary Thomas, Rheolwr Gweithrediadau Eiddo ym Mhlas yn Rhiw: “Gwyddom fod y chwiorydd Keating yn hoff iawn o natur a bywyd gwyllt, oherwydd fe wnaethon nhw ymgyrchu’n ddiflino i amddiffyn yr amgylchedd ac roedden nhw’n gefnogwyr pybyr i’r Cyngor Diogelu Cymru Wledig.

“Mae Plas yn Rhiw yn hafan i fywyd gwyllt. Pan aeth y chwiorydd Keating ati i adfer y tŷ, does ryfedd eu bod wedi’i wneud yn gartref i fywyd gwyllt yn ogystal ag iddyn nhw eu hunain. Ochr yn ochr â’r cwningod yn yr ardd a’r moch daear yn y coetir, estynnwyd croeso i’r gwenyn yn y to, ac mae’r un peth yn dal i fod yn wir heddiw – hyd yn oed pan fydd mêl yn diferu o dro i dro trwy’r craciau yn y waliau yn ystod yr haf!

“Pleser yw gallu symud y pum haid yn ddiogel i gychod gwenyn gerllaw tra byddwn yn mynd i’r afael â’r gwaith toi.”

Mae hi’n anarferol dod o hyd i wenyn mewn toeau ac mae hi’n fwy arferol gorfod gwneud darpariaethau ar gyfer ystlumod pan fydd hen dai yn cael eu toi. Mae Plas yn Rhiw yn gartref i ystlumod lleiaf, ystlumod lleiaf uchelsain ac ystlumod barfog/Brandt, a chaiff y rhain hefyd eu gwarchod yn ystod y prosiect aildoi. Yn ychwanegol at sicrhau mynediad i’r ystlumod sy’n clwydo yn y to, bydd bylchau bach o amgylch y bargodion ac o dan y llechi ar ymylon yr adeilad yn cael eu hychwanegu’n ofalus, er mwyn i’r gwenyn allu dychwelyd i’w hen gartref. Yna, yn ddiweddarach yn y gwanwyn, bydd y gwenynwyr yn dod â’r cychod gwenyn yn ôl i berllan Plas yn Rhiw, gan alluogi’r gwenyn i ddod o hyd i’w ffordd yn ôl i’w hen gartref.

Mae’r tŷ i’w olrhain i’r ail ganrif ar bymtheg. Adeiladwyd y to presennol ym 1820 pan aeth y Capten Lewis Moore Bennet ati i ailwampio ac ymestyn yr eiddo o ddau lawr i dri.

Ar ôl i’r gwaith gael ei gwblhau, bydd y to dwrglos newydd yn peri i’r tŷ fod yn fwy effeithlon o ran ynni, bydd yn lleihau’r perygl y gall lleithder effeithio ar y casgliadau a bydd yn lleihau’r angen i baentio a phapuro’r ystafelloedd a ddioddefai waethaf oherwydd yr hen do diffygiol.

Medd Mary Thomas: “Bu modd gwneud y gwaith yn sgil gwaddol y chwiorydd Keating. Er eu bod wedi marw, maen nhw’n dal i ofalu am y tŷ.

“Hefyd, rydym yn ddiolchgar i bawb a ymwelodd â’r tŷ dros yr haf ac a gyfrannodd at lofnodi llechen. Llwyddwyd i godi £625, a bydd yr holl arian yn cael ei wario ar waith cadwraeth ym Mhlas yn Rhiw.”

Bydd yr ardd a’r parcdir yn ailagor ar 20 Mawrth. Bydd y tŷ’n parhau i fod ar gau hyd nes y daw’r gwaith cadwraeth i ben.