Hanes Dyffryn

Codi stêm

Roedd agoriad camlas Suez ym 1869 yn ffactor allweddol yn yr ehangiad. Dechreuodd y brodyr brynu mwy o byllau glo wrth i'r galw am lo stêm Cymreig - y glo gorau yn y byd - gynyddu. Roeddent mewn lleoliad delfrydol i'w anfon ar longau i wledydd lle'r oedd ei angen ar gyfer llongau stêm a rhwydweithiau rheilffordd newydd.

Cyfoeth ac elusen

Roedden nhw'n allforio glo i fwy na 120 o borthladdoedd gwahanol ym mhedwar ban byd, felly daeth John yn ŵr anhygoel o gyfoethog. Gyda'r cyfoeth hwn, gwnaeth ef a'i fab Reginald adeiladu'r tŷ a'r tiroedd rhyfeddol a welwch yma heddiw. Roedd yn ŵr hael iawn, ac roedd yn cyfrannu bron £50,000 y flwyddyn at elusennau.

Garddwriaethwr brwd

Ar ôl symud o Ddyfnaint gyda’i wraig Anne a dau o’i bedwar plentyn, Florence a Reginald, adeiladodd John y tŷ presennol ym 1893. Roedd Reginald yn arddwriaethwr brwd, a chydweithiodd ar ddyluniad yr ardd gyda Thomas Mawson.

Hel planhigion

Yn ogystal â noddi anturiaethau hel planhigion ar gyfer rhai o fotanegwyr blaenllaw’r oes, aeth Reginald Cory ar sawl taith ei hun, i Dde Affrica, y Caribî a Mynyddoedd yr Atlas. Yn sgil ei gymorth ariannol i’r anturiaethau hyn, fel tanysgrifiwr, roedd yn cael cyfran o’r hadau a gasglwyd.

Planhigion i’w brolio

Mewn sawl ffordd, roedd yr ardaloedd plannu yng ngerddi Cory fel y waliau a’r silffoedd a ddefnyddiodd i arddangos ei eitemau gwerthfawr dan do. Er mwyn creu ‘oriel’ awyr agored addas ar gyfer y trysorau a gasglodd ar ei anturiaethau botanegol, galwodd Cory ar y tirluniwr blaenllaw, Thomas Mawson.

Yn ogystal â chreu nodweddion newydd ar gyfer y gerddi, fel y Cwrt Palmantog a’r Ardd Bompeiaidd, mynnodd Cory gynnwys ardaloedd presennol, fel yr ardd goed, yn y dyluniad. Dyma lle gwelwch lawer o’r hen goed a llwyni gwreiddiol, gan gynnwys y fasarnen goch a dyfwyd o hadyn a gasglwyd gan y botanegydd enwog Ernest Wilson ar ei daith i Tsieina ym 1901, a blannwyd gyntaf gan Cory.

Partneriaeth greadigol

Mae’n amlwg o gofnodion hanesyddol fod y bartneriaeth rhwng Mawson a Cory yn un arbennig o greadigol; gyda Cory yn sicr yn cyfrannu at y dyluniad, o ran y bensaernïaeth a’r plannu. Aeth y ddau ar daith gyda’i gilydd drwy dde Ewrop hyd yn oed, lle gwnaethant gasglu syniadau a ddefnyddiwyd i ddatblygu’r ardd yn y pen draw.

Roedd y gerddi thematig llai o faint yn arbennig yn dangos yr amrywiaeth yma o syniadau, yn arbennig yn y dylanwadau clasurol mewn pensaernïaeth a dyluniad y gerddi ffurfiol. Roedd y gerddi llai hyn hefyd yn berffaith i arddangos casgliadau Cory o blanhigion llysieuol a llai o faint, gan gynnwys rhosod, bylbiau, planhigion suddlon ac amrywiaeth eang o grwpiau eraill.

Gŵr y gwyrddni

Cystal oedd ei enw da a chymaint oedd ei ddylanwad nes i Reginald Cory ddod yn aelod blaenllaw o’r Gymdeithas Arddwriaethol Frenhinol a’r Gymdeithas Linnaeaidd. Datblygodd ddiddordeb penodol yn y dahlias, grŵp o blanhigion a esgeuluswyd i raddau, a bu’n bersonol gyfrifol am sefydlu treialon garddwriaethol a arweiniodd at gyfoeth o amrywiadau newydd ac atgyfodiad ym mhoblogrwydd y genws, sydd wedi para hyd heddiw.

Dyfodol Dyffryn

Yn dilyn marwolaeth Florence ym 1937, prynwyd yr ystâd gan Syr Cennydd Traherne a chafodd ei gosod ar brydles i Gyngor Sir Morgannwg ym 1939. Wedi hyn, fe'i defnyddiwyd at ddibenion sefydliadol am gyfnod, fel academi heddlu, canolfan hyfforddi cŵn ac i gynnal cynadleddau addysg.

Mae cyngor Bro Morgannwg yn berchen ar y tŷ a'r gerddi o hyd, ond daeth yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn gyfrifol am eu cynnal a'u rhedeg ym mis Ionawr 2013 ar brydles o 50 mlynedd. Mae llawer o waith cadwraeth wedi'i wneud i'r tŷ a'r gerddi gan y cyngor, a nawr gallwn adeiladu ar y gwaith hwnnw a diogelu dyfodol Dyffryn.