Skip to content

Hanes Dyffryn

Gwedd Ogleddol y tŷ yn Nhŷ a Gerddi Dyffryn, Bro Morgannwg, Cymru
Gwedd Ogleddol y tŷ yn Nhŷ a Gerddi Dyffryn, Bro Morgannwg, Cymru | © National Trust Images/James Dobson

Gall hanes ystâd Dyffryn gael ei olrhain i'r 7fed ganrif. Cafodd llawer o gartrefi mawr Cymru ar ddiwedd y 19eg ganrif eu hadeiladu ag arian a wnaed yn y chwyldro diwydiannol. Roedd Dyffryn yn un o'r cartrefi hyn, a chafodd ei adeiladu'n fawreddog gyda chyfoeth a wnaed o’r diwydiant glo.

Yn y 7fed ganrif enw'r tŷ oedd Plas Worlton a chafodd ei roi i'r Esgob Oudaceous o Landaf. Yn yr 16eg ganrif prynodd y teulu Button y plas ac adeiladwyd y tŷ cyntaf. Bu'r teulu'n byw ar yr ystâd am sawl cenhedlaeth, a newidiwyd yr enw i Dŷ Dyffryn.  

Mawrion y diwydiant 

Ym 1891, gwerthwyd yr ystâd i John Cory, masnachwr glo cyfoethog. Dechreuodd tad John, Richard, fasnachu glo yn gyntaf fel Richard Cory & Sons. Gweithiodd John a'i frawd gyda'i gilydd i ehangu'r busnes ar ôl marwolaeth Richard ym 1882, gan ailenwi'r busnes yn Cory Brothers & Co.  

Sylfaenwyr porthladd y Barri

Symudodd John i Ddyffryn fel y gallai gymudo i'r Barri bob dydd. Ef oedd un o sylfaenwyr a dyfeiswyr porthladd y Barri, a ddechreuodd gystadlu â Chaerdydd i allforio glo o Gymru. Roedd John a'i frawd yn berchen ar byllau glo ledled De Cymru, ac yn ôl pob sôn roedden nhw'n berchen ar fwy o gerbydau rheilffordd preifat na neb arall yn y DU. 

A close-up of glowing coal embers
Colsion tanllyd | © National Trust Images/Ian Shaw

Codi stêm 

Roedd agoriad camlas Suez ym 1869 yn ffactor allweddol yn yr ehangiad. Dechreuodd y brodyr brynu mwy o byllau glo wrth i'r galw am lo stêm Cymreig - y glo gorau yn y byd - gynyddu. Roeddent mewn lleoliad delfrydol i'w anfon ar longau i wledydd lle'r oedd ei angen ar gyfer llongau stêm a rhwydweithiau rheilffordd newydd. 

Cyfoeth ac elusen 

Roedden nhw'n allforio glo i fwy na 120 o borthladdoedd gwahanol ym mhedwar ban byd, felly daeth John yn ŵr anhygoel o gyfoethog. Gyda'r cyfoeth hwn, gwnaeth ef a'i fab Reginald adeiladu'r tŷ a'r tiroedd rhyfeddol a welwch yma heddiw. Roedd yn ŵr hael iawn, ac roedd yn cyfrannu bron £50,000 y flwyddyn at elusennau. 

Garddwriaethwr brwd

Ar ôl symud o Ddyfnaint gyda’i wraig Anne a dau o’i bedwar plentyn, Florence a Reginald, adeiladodd John y tŷ presennol ym 1893. Roedd Reginald yn arddwriaethwr brwd, a chydweithiodd ar ddyluniad yr ardd gyda Thomas Mawson.  

Hel planhigion 

Yn ogystal â noddi anturiaethau hel planhigion ar gyfer rhai o fotanegwyr blaenllaw’r oes, aeth Reginald Cory ar sawl taith ei hun, i Dde Affrica, y Caribî a Mynyddoedd yr Atlas. Yn sgil ei gymorth ariannol i’r anturiaethau hyn, fel tanysgrifiwr, roedd yn cael cyfran o’r hadau a gasglwyd.  

 

Y Cwrt Palmantog yng Ngerddi Dyffryn, Bro Morgannwg, Cymru
Y Cwrt Palmantog yng Ngerddi Dyffryn | © National Trust Images/Andrew Butler

Planhigion i’w brolio 

Mewn sawl ffordd, roedd yr ardaloedd plannu yng ngerddi Cory fel y waliau a’r silffoedd a ddefnyddiodd i arddangos ei eitemau gwerthfawr dan do. Er mwyn creu ‘oriel’ awyr agored addas ar gyfer y trysorau a gasglodd ar ei anturiaethau botanegol, galwodd Cory ar y tirluniwr blaenllaw, Thomas Mawson. 

Yn ogystal â chreu nodweddion newydd ar gyfer y gerddi, fel y Cwrt Palmantog a’r Ardd Bompeiaidd, mynnodd Cory gynnwys ardaloedd presennol, fel yr ardd goed, yn y dyluniad. Dyma lle gwelwch lawer o’r hen goed a llwyni gwreiddiol, gan gynnwys y fasarnen goch a dyfwyd o hadyn a gasglwyd gan y botanegydd enwog Ernest Wilson ar ei daith i Tsieina ym 1901, a blannwyd gyntaf gan Cory. 

Partneriaeth greadigol 

Mae’n amlwg o gofnodion hanesyddol fod y bartneriaeth rhwng Mawson a Cory yn un arbennig o greadigol; gyda Cory yn sicr yn cyfrannu at y dyluniad, o ran y bensaernïaeth a’r plannu. Aeth y ddau ar daith gyda’i gilydd drwy dde Ewrop hyd yn oed, lle gwnaethant gasglu syniadau a ddefnyddiwyd i ddatblygu’r ardd yn y pen draw. 

Roedd y gerddi thematig llai o faint yn arbennig yn dangos yr amrywiaeth yma o syniadau, yn arbennig yn y dylanwadau clasurol mewn pensaernïaeth a dyluniad y gerddi ffurfiol. Roedd y gerddi llai hyn hefyd yn berffaith i arddangos casgliadau Cory o blanhigion llysieuol a llai o faint, gan gynnwys rhosod, bylbiau, planhigion suddlon ac amrywiaeth eang o grwpiau eraill.  

Gŵr y gwyrddni 

Cystal oedd ei enw da a chymaint oedd ei ddylanwad nes i Reginald Cory ddod yn aelod blaenllaw o’r Gymdeithas Arddwriaethol Frenhinol a’r Gymdeithas Linnaeaidd. Datblygodd ddiddordeb penodol yn y dahlias, grŵp o blanhigion a esgeuluswyd i raddau, a bu’n bersonol gyfrifol am sefydlu treialon garddwriaethol a arweiniodd at gyfoeth o amrywiadau newydd ac atgyfodiad ym mhoblogrwydd y genws, sydd wedi para hyd heddiw.  

Dyfodol Dyffryn 

Yn dilyn marwolaeth Florence ym 1937, prynwyd yr ystâd gan Syr Cennydd Traherne a chafodd ei gosod ar brydles i Gyngor Sir Morgannwg ym 1939. Wedi hyn, fe'i defnyddiwyd at ddibenion sefydliadol am gyfnod, fel academi heddlu, canolfan hyfforddi cŵn ac i gynnal cynadleddau addysg. 

Mae cyngor Bro Morgannwg yn berchen ar y tŷ a'r gerddi o hyd, ond daeth yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn gyfrifol am eu cynnal a'u rhedeg ym mis Ionawr 2013 ar brydles o 50 mlynedd. Mae llawer o waith cadwraeth wedi'i wneud i'r tŷ a'r gerddi gan y cyngor, a nawr gallwn adeiladu ar y gwaith hwnnw a diogelu dyfodol Dyffryn. 

A member of staff cleaning wood panelling with a soft brush inside the house at Dyffryn Gardens, South Glamorgan.

Casgliadau Gerddi Dyffryn

Darganfyddwch y gwrthrychau a’r gwaith celf rydym yn gofalu amdanynt yng Ngerddi Dyffryn ar wefan Casgliadau’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol.

Pethau eraill o ddiddordeb i chi

The Causeway at Dyffryn Gardens during the summer, in the foreground are flowerbeds full of green and purple flowers, in the middle background Dyffryn House stands tall, the sky is blue with wispy clouds.
Erthygl
Erthygl

Y gerddi yn Nyffryn 

Darganfyddwch erddi 55 erw Dyffryn, gan gynnwys yr ardd goed, planhigion trofannol y tŷ gwydr, Gerddi’r Gegin a’r ardal chwarae wyllt.

Caffi’r Ardd, Gerddi Dyffryn, Bro Morgannwg
Erthygl
Erthygl

Bwyta a siopa yng Ngerddi Dyffryn 

Mwynhewch brydau i dwymo’r galon neu snac ysgafn yn y caffi, gyda danteithion blasus yn goron ar eich ymweliad. A chofiwch alw i mewn i’r siop i brynu rhywbeth i gofio’ch ymweliad.

Grŵp o ymwelwyr ar daith o’r ardd yn y Cwrt Palmantog yng Ngerddi Dyffryn, Bro Morgannwg, Cymru
Erthygl
Erthygl

Ymweld â Gerddi Dyffryn gyda’ch grŵp 

Ymwelwch â Gerddi Dyffryn fel grŵp a mwynhau gostyngiadau ar ffioedd mynediad, teithiau o’r gerddi Edwardaidd a bwyd blasus yn y caffis.

Gwirfoddolwyr yng Ngerddi Dyffryn, Bro Morgannwg, Cymru
Erthygl
Erthygl

Gwirfoddoli yng Ngerddi Dyffryn 

Dysgwch sut y gallwch gyfrannu yng Ngerddi Dyffryn a chael golwg ar y gwahanol gyfleoedd sydd ar gael.