Hanes Llanerchaeron

Hanes cynnar Llanerchaeron

Prynwyd Llanerchaeron ym 1634 gan Llewellyn Parry, a allai olrhain ei achau yr holl ffordd i Dywysogion Cymru. Ar yr adeg hon roedd yr ystâd yn cynnwys ffermdy bach â 500 erw o dir a gardd ffurfiol fechan – y gyntaf yng Nghymru o bosib.  

Parhaodd yr ystâd i dyfu dros y ganrif nesaf, gyda mwy o dir yn cael ei brynu, diolch i briodas fanteisiol â’r teulu Lewis o’r ystâd gyfagos yng Nghiliau Aeron. 

Ailddylunio Llanerchaeron 

Priododd y Cyrnol William Lewes ag etifeddes leol, Corbetta Williama Powell o blasty Nanteos, ym 1786. Daeth Corbetta â statws cymdeithasol uwch i’r teulu Lewis, ond hefyd waddol mawr a dalodd am y gwaith adnewyddu i’r ffermdy a oedd yma. 

John Nash yn Llanerchaeron  

Cyflogwyd John Nash fel pensaer a dechreuodd y gwaith ar y tŷ yn y 1790au. Fe’i trawsnewidiwyd, drwy weledigaeth Nash, o ffermdy bychan i’r fila moethus a welwn ni yma heddiw.  

Pan gafodd ei gomisiynu i ddylunio tŷ newydd yn Llanerchaeron yn 1783, pensaer anhysbys o Lundain oedd John Nash. Yn ddiweddarach sefydlodd ei enw da fel pensaer Rhaglywiaeth o fri. Fe oedd yn gyfrifol am ddylunio’r pafiliwn Brenhinol yn Brighton a Palas Buckingham. 

Gweddw ifanc, ar ei phen ei hun

Etifeddwyd yr ystâd gan John Lewis, mab William a Corbetta, ar farwolaeth ei dad ym 1828. Priododd John Lewis â Mary Ashby Mettam ym 1841. Yn drist, bu farw yn nyddiau cynnar y briodas ym 1855 gan adael Mary ar ei phen ei hun yn Llanerchaeron heb unrhyw blant.  

Gwnaeth John ei chwaer a’i ferch yn etifeddion i’w ewyllys, yn hytrach na’i nai, a oedd yn benderfyniad rhyfeddol yn y cyfnod hwn. Roedd ei ewyllys hefyd yn datgan y câi Mary aros yn Llanerchaeron am weddill ei hoes, ond gan nad oedd yn berchen ar y safle, ni allai wneud unrhyw newidiadau i’r ystâd.

Cyflogwr, landlord a chymydog gofalgar 

Yn ystod y cyfnod hwn roedd safonau byw yn newid a datblygiadau technolegol yn cael eu cyflwyno mewn cartrefi, ond o dan reolaeth Mary, arhosodd Llanerchaeron yn ei hunfan. Cafodd rheolaeth Mary gryn glod; gofalodd am y bobl o’i chwmpas, gan gynnwys y staff, y tenantiaid a’r cymdogion, mewn ffordd famol ond blaengar hefyd. 

'The reputation which you have acquired in the discharge of your public duties as a large landed proprietor has been well sustained by the great respectability of your private character…Your name will remain in mid-Cardgianshire for a very long time and will be ever mentioned with sincere affection.'

- Tenantiaid Llanerchaeron,  1913 

Rheolodd Mary yr ystâd tan ei marwolaeth ym 1917, a hithau’n 104 oed. Buodd fyw’n hŷn na’r rhan fwyaf o etifeddion yr ewyllys gwreiddiol, ac yn y pen draw aeth yr ystâd i’r Capten Thomas Powell Lewes, gor-nai’r Uwchgapten John Lewis.