Skip to content

Hanes Plas Newydd

Wyneb dwyreiniol Plas Newydd, Ynys Môn, Cymru, ar draws Afon Menai o Glan Faenol
Wyneb dwyreiniol Plas Newydd, Ynys Môn, Cymru, ar draws Afon Menai o Glan Faenol | © National Trust Images/Nick Meers

Mae gan Blasty a Gardd Plas Newydd lu o storïau i’w hadrodd. Dysgwch am hanes cynnar Williams Paget, Ysgrifennydd Gwladol Harri’r VIII, a dewrder Ardalydd Cyntaf Môn a gollodd ei goes ym Mrwydr Waterloo. Dysgwch am y 5ed Ardalydd a’i fywyd bras a arweiniodd at yr arwerthiant 40 diwrnod a’r 6ed Ardalydd a wnaeth Blas Newydd yn gartref teuluol.

Hanes cynnar a Brwydr Waterloo 

William Paget, Barwn 1af Beaudesert

Mae hanes teulu Plas Newydd yn dechrau gyda William Paget a aned tua 1505. Roedd yn Ysgrifennydd Gwladol i Harri VIII. Adeiladodd ei brif gartref teuluol yn Beaudesert, yn agos i Cannock Chase yn Swydd Stafford, ac fe roddwyd teitl Barwn 1af Beaudesert iddo. 

Ardalydd 1af Môn a'r Brwydr Waterloo

Ganed Henry William Paget yn 1768, yn ail blentyn i Henry Bayly Paget. Gan ei fod yn fab hynaf, fo wnaeth etifeddu teitl 2il Iarll Uxbridge. 

Mae’n fwyaf enwog am arwain y marchoglu ym Mrwydr Waterloo yn 1815. Fe gollodd ei goes yn y frwydr ac fe roddwyd teitl Ardalydd Môn iddo am ei ddewrder. 

Paentiad o Uxbridge a Wellington ar ôl Waterloo gan Constantinus Fidelio Coene, yn Ystafell y Marchoglu ym Mhlas Newydd
Uxbridge a Wellington ar ôl Waterloo gan Constantinus Fidelio Coene ym Mhlas Newydd | © National Trust Images/John Hammond

5ed Ardalydd Môn 

Henry Cyril Paget, a aned yn 1875, oedd unig fab y 4ydd Ardalydd, ac fe etifeddodd y teitl yn 1898. 

Roedd yn greadur llawn asbri oedd yn caru byd y theatr. Fe wariodd gyfoeth y teulu a’u gwneud yn fethdalwyr gan gynnal ‘Gwerthiannau Mawr Môn’ (40 diwrnod o werthiannau gyda mwy na 40,000 o lotiau) er mwyn talu rhywfaint o’i ddyledion. 

6ed Ardalydd Môn 

Charles Alexander Henry Paget, cefnder cyntaf y 5ed Ardalydd, etifeddodd y teitl yn 1905. 

Fe werthodd Beaudesert, prif gartre’r teulu, a moderneiddio Plas Newydd. Daeth â thrydan, gwres, ystafelloedd ymolchi a system ffôn i’r tŷ. 

Rex Whistler

Cafodd Rex Whistler, a aned yn 1905, ei gomisiynu i baentio murlun mawr yn yr Ystafell Fwyta darlun a fyddai’n ganolbwynt i’r Neuadd Fwyta. 

Treuliodd Rex lawer o amser gyda’r teulu yn yr 1930au a dod yn ffrindiau mawr gyda'r 7fed Arglwydd Môn pryd oedd yn ifanc. 

Bywyd y gweision a’r morynion 

Roedd Plas Newydd yn lle prysur yn y 1920au a’r 1930au gyda llawer o’r tŷ yn gartref i weision a morynion a’r gegin yn fwrlwm o weithgaredd. Ar ôl i newidiadau mawr gael eu gwneud yn yr 1950au mae’r llefydd hyn yn edrych yn bur wahanol heddiw. 

Paent ac offer Rex Whistler ym Mhlas Newydd, Ynys Môn, Cymru
Paent ac offer Rex Whistler ym Mhlas Newydd, Ynys Môn, Cymru | © National Trust Images/Andreas von Einsiedel

HMS Conway ym Mhlas Newydd

Roedd Plas Newydd yn gartref i gannoedd o gadetiaid yr HMS Conway oedd yno i ddysgu am fywyd ar y môr am flynyddoedd. 

Roedd HMS Conway wedi angori yn nociau Lerpwl ac fe’i symudwyd i Fangor i’w chadw’n ddiogel yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Yn hwyr yn yr 1940au roedd angen canolfan leol ar y traeth. Dewiswyd Plas Newydd fel canolfan wych i’r cadetiaid a’r llong. 

Oherwydd poblogrwydd yr hyfforddiant yn 1949 symudodd llawer o gadetiaid i’r tŷ a chymryd mwy na hanner yr ystafelloedd.

Newididau dros y blynyddoedd

Mae Plas Newydd wedi gweld newidiadau mawr dros y blynyddoedd. Enw gwreiddiol y tŷ oedd Llwyn y Moel. Fe gafodd ei drawsnewid o fod yn ‘dŷ parti’ Fictoraidd i fod yn gartref teuluol cyfforddus fel y gwelwn ni heddiw. 

Tu mewn i stydi’r 7fed Ardalydd, gyda wal o silffoedd llyfrau a nifer o fyrddau ac arwynebau wedi eu gorchuddio â llyfrau a phapurau ym Mhlas Newydd, Ynys Môn

Casgliadau Tŷ a Gardd Plas Newydd

Darganfyddwch y gwrthrychau a’r gwaith celf rydym yn gofalu amdanynt yn Nhŷ a Gardd Plas Newydd ar wefan Casgliadau’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol.

Pethau eraill o diddordeb i chi

Ymwelydd aneglur yn y blaendir yn edrych ar furlun Rex Whistler yn Yr Ystafell Fwyta, ym Mhlas Newydd, Ynys Môn, Cymru.
Erthygl
Erthygl

Murlun Rex Whistler ym Mhlas Newydd 

Roedd Rex Whistler yn artist ifanc talentog a gomisiynwyd i baentio murlun mawr yn yr Ystafell Fwyta ym Mhlas Newydd a ddaeth yn ffrind i’r teulu.

A grey mansion covered in red boston ivy leaves
Erthygl
Erthygl

Ymweld â’r tŷ ym Mhlas Newydd 

Crwydrwch trwy gartref teuluol Ardalydd Môn, gweld murlun enwog Rex Whistler a chymerwch eiliad i ymlacio tu mewn i’r Tŷ.

A cup of coffee in the forefront on a wooden table with sugar packets in a glass behind
Erthygl
Erthygl

Bwyta a siopa ym Mhlas Newydd 

Mae caffi’r a chiosg yn cynnig digon o gyfle i aros am ddiod a byrbryd, cinio ysgafn a chacennau ffres a’r siop hefo ddigonedd o anrhegion a danteithion i drio.

Teulu yn mwynhau'r Terasau yng ngardd Plas Newydd
Erthygl
Erthygl

Ymweld â'r ardd ym Mhlas Newydd 

Chwiliwch am gorneli cudd gardd yn llawn o bleserau ym mhob tymor. Gyda dros 40 erw o ardd a 129 erw o goetir a pharcdir i grwydro trwyddyn nhw.