Skip to content

Hanes Stad Stagbwll

Golygfa hanesyddol o ddau giper a’u cŵn ar draws y Parc Ceirw, Ystâd Ystagbwll, Sir Benfro.
Golygfa hanesyddol o ddau giper a’u cŵn ar draws y Parc Ceirw, Ystâd Ystagbwll, Sir Benfro. | © The W E Morgan Collection

O feini hirion yr Oes Efydd i batrymau caeau’r Oes Haearn a chaerau pentir arfordirol, mae tirwedd Stagbwll wedi’i chreithio gan weithgarwch dynol, sy’n rhoi cip i ni ar ein gorffennol. Dysgwch fwy am hanes yr ardal hyd at ddirywiad yr ystâd yn dilyn yr Ail Ryfel Byd.

Hanes cynnar Stagbwll 

Mae'n anodd dychmygu'r adeiladau di-ri sydd wedi'u codi ar safle Llys Stagbwll dros y canrifoedd. Mae Stad Stagbwll, sydd wedi'i meddiannu ers yr oes Normanaidd, wedi ffynnu a ffaelu droeon dros y canrifoedd.

Yr Oes Efydd: 3000 CC

Yr arwyddion cyntaf o weithgarwch dynol yn Stagbwll. Mae gennym faen hir a siambr gladdu sy’n dyddio’n ôl i’r Oes Efydd. Allwch chi ddod o hyd i Goeten y Diafol yng Nghwningar Stagbwll? Tybiwyd mai safle claddu oedd hwn ers talwm, ond erbyn hyn credwn mai man ymgasglu defodol ydoedd. 

Yr Oes Haearn: 3000 CC 

Gwnaeth trigolion yr Oes Haearn adeiladu caerau arfordirol i’w diogelu eu hunain rhag ymosodiadau. Mae dwy yn Stagbwll: mae Greenala ar yr arfordir rhwng Cei Stagbwll a Freshwater East ac ers talwm roedd Gwersyll Pwll Pysgod i’w weld yn sefyll ar yr arfordir, ond mae wedi diflannu i’r dyfroedd erbyn hyn.

Yr oes Rufeinig-Brydeinig: 400 OC  

Mae’r anheddiad Rhufeinig-Brydeinig yn cynnwys olion llociau anifeiliaid a chylchoedd cutiau. Byddai’r ardal wedi edrych yn wahanol iawn yn yr oes a fu – ni fyddai llynnoedd na choed pinwydd wedi bod ar gyfyl y lle, a byddai llawer o gaeau bach neu lociau gyda waliau cerrig garw. 

Oes y Normaniaid: 1188 OC 

Perchennog cynharaf Stagbwll, fwy na thebyg, oedd Elidyr de Stackpole, sy’n cael ei grybwyll gan Gerallt Gymro ym 1188. Mae cofeb iddo yn eglwys Elidor, Stagbwll. Y Normaniaid sy’n gyfrifol am batrwm y pentrefi a’r eglwysi cyfagos.

Yr Oesoedd Canol a chyfnod y Tuduriaid: 1300-1600 

Pasiodd y stad drwy briodas o’r teulu de Stackpole i ddwylo’r teuluoedd Vernon a Stanley. Roedd cwningod yn cael eu ffermio yng Nghwningar Stagbwll ar ôl iddyn nhw gael eu cyflwyno gan y Normaniaid – ar gyfer chwaraeon neu fwyd, dydyn ni ddim yn siŵr. 

Ffotograff du a gwyn o olygfa hanesyddol o Lys Stagbwll
Golygfa hanesyddol o Lys Stagbwll | © WE Morgan Collection

Y teulu Lort: Rhyfel cartref 1611-1689 

Roedd y teulu Lort yn Frenhinwyr, gan ochri gyda Brenin Siarl I yn Rhyfel Cartref Lloegr. Nhw oedd stiwardiaid y teulu Stanley yn wreiddiol, a gwnaethant brynu’r stad ym 1611.  

Pan ymosodwyd ar Stagbwll yn ystod y Rhyfel Cartref, cuddiodd Roger Lort mewn ogof ger Bae Barafundle, yn ôl pob sôn, i osgoi cael ei ddal.  Ar ôl gwarchae byr, ildiodd y teulu Lort.

Stagbwll yn llewyrchu dan y teulu Cawdor

Elizabeth Lort oedd etifeddes Stad Stagbwll a phriododd hi ag Alexander Campbell o Cawdor ym 1689, a oedd yn gyfaill prifysgol i’w brawd, Gilbert.  

Adeiladodd y teulu Campbell blasty Sioraidd cynnar Llys Stagbwll yn yr arddull Baladaidd yn y 1730au ar safle’r tŷ caerog cynharach. 

Etifeddodd Syr John Campbell II y stad ym 1777 a dechreuodd waith tirlunio ar raddfa enfawr. Cafodd dyffryn ei foddi'n ddiweddarach i greu Llynnoedd Bosherston fel rhan o dirwedd ddyluniedig, a phlannwyd miloedd o goed. 

Cei Stagbwll ar ddechrau'r 20fed Ganrif gyda llong fach
Cei Stagbwll ar ddechrau'r 20fed Ganrif | © National Trust Images/ WE Morgan Collection

Dirywiad a chwymp stad fawreddog yn Stagbwll 

Rhagflaenodd y ddau ryfel byd ganrif o ddirywiad yn Stagbwll. Cafodd hanner y stad, tua 6,000 o erwau, ei hawlio gan y Weinyddiaeth Amddiffyn i ffurfio Maes Castellmartin ym 1938. 

Gwnaeth milwyr a gafodd eu lletya yn Llys Stagbwll dynnu plwm o’r to, a arweiniodd at bydredd sych a gwlyb. Yn drist iawn, cafodd y tŷ ei ddymchwel ym 1963.

Dair blynedd ar ddeg yn ddiweddarach, cafodd yr hyn oedd yn weddill o'r stad hanesyddol ei dorri'n ddarnau a chafodd y ffermydd eu gwerthu. Aeth yr arfordir, y coedwigodd a’r llynnoedd i ddwylo’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol. 

Golygfa dros y Bont Wyth Bwa dros y Llyn Pysgod yn Stagbwll ar ddiwrnod heulog

Casgliadau Stagbwll

Darganfyddwch y gwrthrychau a’r gwaith celf rydym yn gofalu amdanynt yn Stagbwll ar wefan Casgliadau’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol.

Pethau eraill o ddiddordeb i chi

Gwylio bywyd gwyllt â Stad Stagbwll 

Mae Stagbwll yn gartref i bob math o greaduriaid, o’r dyfrgwn enwog i nythfa fwyaf Cymru o ystlumod pedol mwyaf.

Elyrch ar Lynnau Stagbwll , Sir Benfro

Bwyta â Stad Stagbwll 

Mwynhewch ffefrynnau ffein yn Nhŷ Te’r Tŷ Cychod a golygfeydd godidog o Gei Stagbwll.

Ystafell de’r Tŷ Cychod yn edrych dros Gei Stagbwll, Sir Benfro.

Hygyrchedd yn Stagbwll 

Darllenwch ganllaw hygyrchedd Stagbwll ar fenthyg cerbydau symudedd, llwybrau addas ac awgrymiadau defnyddiol ar symud o gwmpas, cyfleusterau a phethau i’w gweld a’u gwneud.

A photograph of a wheelchair user being pushed along Portstewart Strand.

Gweithgareddau awyr agored â Stad Stagbwll 

Mae awyr iach Stagbwll yn siŵr o roi gwynt yn eich hwyliau. Mae angen natur ar bawb, ac mae cyfoeth ar gael yn Stagbwll.

A group of adults and dogs run on the sandy shoreline in the sunshine