Llwybr Tŷ Mawr Wybrnant a Chwm Wybrnant
Mae’r llwybr hwn yn eich tywys drwy hanes cymdeithasol a naturiol y dyffryn hwn, yng nghanol ucheldir Cymru. Canolbwynt y daith yw Tŷ Mawr Wybrnant, man geni’r Esgob William Morgan a gyfieithodd y Beibl i’r Gymraeg.
Mwynhewch gerdded drwy hanes yn dyffryn ucheldirol hwn
Mae’r llwybr hyfryd hwn yn rhoi darlun diddorol o dirwedd hanesyddol: y bywyd gwyllt a’r cynefinoedd, yr adeiladau hanesyddol a hefyd ffordd o fyw sydd bellach yn rhan o hanes ucheldir Cymru. Byddwch yn cerdded drwy dir fferm traddodiadol, ar hyd ffyrdd fforest ac ar hyd rhan o hen lwybr porthmyn.
Map
Dechrau:
Maes parcio Tŷ Mawr Wybrnant, cyfeirnod grid: SH771523
1
Cerddwch at fynedfa’r maes parcio a throwch i’r chwith. Ar ôl mynd drwy’r giât, trowch i’r dde a cherddwch ar draws y cae tuag at yr adwy a’r adfail.
Herben
Mae map o’r Cwm, sy’n dyddio o 1838, yn dangos bod y cae hwn yn union fel ag yr oedd bryd hynny. Mae’n mesur ychydig dros 2 erw o ran maint, a’r enw arno yw ‘Herben’ (sy’n golygu ti âr). Byddai gwartheg yn cael eu cadw dros y gaeaf yn yr adeilad yn y gornel dde-ddwyreiniol ac mae’r gwrych sy’n gwau ei ffordd tua’r nant yn nodi ffin y plwyf rhwng Dolwyddelan a Phenmachno.
2
Cerddwch i mewn i’r cae nesaf a dilynwch lwybr amlwg ar hyd yr ochr dde. Anelwch at y gornel chwith bellaf. Yn ôl y map o 1838 yr enw ar y cae hwn yw ‘Fownog Goch’. Mae’n dir gwlyb ac fe fyddai wedi cael ei ddefnyddio fel tir pori garw. Mae’r darnau sydd wedi suddo yng nghanol y cae yn nodi lle bu pobl yn torri mawn yn y gorffennol. Mawn oedd y prif danwydd yn ucheldir Cymru. Byddai’r tyweirch mawn yn cael eu torri yn ystod Ebrill a Mai ac yn cael eu gadael i sychu. Defnyddiwyd y brwyn cyffredin (neu’r fwynen babwyr) i wneud canhwyllau – fel y mae’r enw’n awgrymu. Roedd hyn yn dal i ddigwydd yng Nghymru tan hanner olaf y 19eg ganrif. Roedd y golau o’r canhwyllau hyn yn llawer gwannach na’r hyn a gawn o ganhwyllau heddiw. Gallwch weld offer i wneud a dal canhwyllau brwyn yn Nhŷ Mawr Wybrnant.
3
Cerddwch tuag at gornel mwyaf gogleddol y cae. Ewch drwy’r giât a chroeswch y bont garreg syml dros nant Wybrnant. Trowch i’r chwith ar hyd y ffordd tuag at Dŷ Mawr Wybrnant
4
Wedi i chi gyrraedd y giât bren, yn union cyn Tŷ Mawr Wybrnant, trowch yn dynn i’r dde a dilynwch yr arwyddion llwybr i fyny’r llethr. Ewch drwy giât fach cyn troi i’r chwaith heibio craig fawr lefn ar eich ochr dde. Cadwch y wal garreg sych ar eich ochr chwith.
Porthmyn
Ar Bwynt 4 o’r daith fe ddowch at ran o hen lwybr porthmyn sy’n arwain rhwng waliau cerrig. Yr hen lwybr hwn at Ddolwyddelan oedd y brif ffordd rhwng cymoedd Machno a Lledr, ar un adeg. Ar hyd y ffordd hon byddai gwartheg bach duon neu frith, a oedd wedi cael eu magu’n lleol, yn cael eu gyrru i’r farchnad. Cyn i’r rheilffordd agor yn Nolwyddelan, yn 1879, byddai’r gwartheg yn cael eu pedoli yn Nolwyddelan cyn gadael ar siwrnai hir i Loegr lle bydden nhw’n cael eu hystyried yn un o’r prif ffynonnellau o gig bîff. Porthmyn oedd yn gyfrifol am yrru’r gwartheg hyn i ganolbarth Lloegr, i Essex neu i Gaint. Bydden nhw’n teithio 14-16 milltir (22.5-26km) y dydd.
5
Cerddwch ar hyd llwybr y porthmyn hyd nes i chi gyrraedd y gyffordd gyda’r trac fforest. Trowch i’r chwith. Cyn hir fe wnewch chi gyrraedd y seddi sy’n edrych dros Gwm Wybrnant. Daliwch i fynd ar hyd y trac fforest gan gadw ar yr ochr chwith hyd nes i chi gyrraedd yn ôl i’r maes parcio.
Bywyd Gwyllt
Er i’r ardal ddatblygu i fod yn blanhigfa gonwydd anferth fe welwch bod sawl math o fywyd gwyllt wedi llwyddo dal gafael. Mae dail ceiniog wrth eu bodd yn tyfu ar wynebau’r creigiau, ac mewn mannau mwy gwlyb chwiliwch am figwyn (mwsogl ‘sphagnum’) sy’n teimlo fel sbwng.
Diwedd:
Maes parcio Tŷ Mawr Wybrnant, cyfeirnod grid: SH771523
