Yr ardd Duduraidd yn Nhŷ Mawr Wybrnant

Cwpwrdd meddyginiaeth y Tuduriaid

I’r ardd y byddai’r Tuduriaid yn mynd gyntaf pan oedden nhw’n teimlo’n anhwylus.  Roedd perlysiau meddyginiaethol yn cael eu llyncu a’u rhoi ar y croen, mewn amrywiaeth o ffurfiau ac yn aml gyda pherlysiau eraill mewn dognau wedi’u mesur yn ofalus.  Mae gwyddoniaeth fodern wedi canfod bod rhai o’r meddyginiaethau hyn yn effeithiol. Byddai meddyginiaethau eraill wedi yn ymddangos yn llwyddiannus, er y byddai’r claf siŵr o fod wedi gwella heb ddefnyddio’r perlysieuyn.  Roedd rhai eraill yn hynod wenwynig a gallai’r sawl â’u cymerodd fod wedi marw. 

Perlysiau ar gyfer carpedi

Byddai Tŷ Mawr wedi bod yn fferm brysur iawn.  Byddai’r brif ystafell fyw wedi bod yn gymysgedd o fwg o’r tân, arogleuon coginio, arogleuon anifeiliaid a llawer o arogleuon eraill o fywyd bob dydd yn y cyfnod. Cyn i’r llawr cerrig gael ei osod, mae’n debyg y byddai’r llawr yn Nhŷ Mawr wedi bod yn llawr pridd wedi cael ei guro ac wedi ei baentio gyda chasein, sy’n dod o laeth, ac sydd ag arogl reit sur pan mae’n wlyb. 

Roedd pobl yn gorchuddio’r llawr gyda brwyn neu gyrs (neu fatiau wedi eu gwau o frwyn neu gyrs), a oedd yn cael eu gorchuddio gyda pherlysiau pêr fel lafant, mintys y graig, tansi, erwain a rhuw.  Roedd y perlysiau hyn yn helpu cuddio arogleuon drwg, ac roedd llawer ohonyn nhw hefyd yn helpu rheoli chwain, pryfed eraill a bacteria. 

Perlysiau lliwio

Roedd perlysiau lliwio yn cael eu defnyddio i liwio defnyddiau.  Roedd gwreiddiau llysiau'r-gwrid (Anchusa officinalis) yn cynhyrchu lliw coch, roedd codau hadau llysiau lliw (Isatis tinctoria) yn rhoi lliw glas a’r melengu wyllt ddi-sawr (Reseda luteola) yn rhoi lliw melyn. 

Perlysiau coginio 

Roedd perlysiau coginio yn cael eu tyfu i roi blas ar sawsiau a chig ac roeddynt yn cynnwys tafod yr ych, saets, teim, rhosmari, persli a chennin syfi. 

Llysiau

Roedd y bobl gyfoethog yn dueddol o fwyta bwydydd protin uchel gyda bara. Llysiau oedd prif fwyd y bobl dlotach.  Fel arfer nid oedd pobl yn gweini llysiau gyda chig fel ein cinio dydd Sul traddodiadol ni; roedden nhw’n eu defnyddio nhw mewn potes, sy’n rhyw fath o gawl trwchus. Byddai’r botes yn cynnwys pys, llaeth, melynwy, briwsion bara a phersli ac roedd saffrwm a sinsir yn cael eu defnyddio i ychwanegu blas. 

Roedd llysiau’n cael eu defnyddio mewn meddyginiaeth lysieuol hefyd, roedd maip yn cael eu defnyddio i drin peswch ac roedd nionod yn cael eu defnyddio i drin brathiad gan gi cynddeiriog (mae yna nifer o driniaethau ar gyfer y cyflwr hwn mae’n debyg oherwydd bod cymaint o gŵn yn dioddef o’r gynddaredd). 

Roedd Meddygon Myddfai yn gweld gwerth mawr yn rhinweddau meddyginiaethol y cennin ac roedd adran gyfan o’u llyfr yn canolbwyntio ar ‘rinweddau amryfal y genhinen’ a oedd yn cynnwys triniaethau ar gyfer cur pen, byddardod, wlserau, casgliad crawn, gwynt ac fel cymorth i fenywod oedd eisiau cael plant.