Castell Powis a Threfedigaethedd: Amgueddfa Clive

Casglwyd y gwrthrychau hyn yn ystod y trefedigaethu Prydeinig yn India a daethant i Gymru ac i Gastell Powis yn gynnar yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Yn yr Amgueddfa, y mae dros 1000 o eitemau sy’n tarddu o India a Dwyrain Asia ac sy’n dyddio o tua 1600 i’r 1830au. Mae’r casgliad yn cynnwys ifori, tecstilau, cerfluniau o dduwiau Hindŵaidd, darnau addurniadol aur ac arian, arfau ac arfwisgoedd seremonïol.

Rhoddwyd y casgliad at ei gilydd gan ddwy genhedlaeth o’r teulu Clive: Robert (sy’n cael ei adnabod yn hwyrach fel ‘Clive o India’) a’i fab Edward, a briododd Henrietta Herbert, merch Iarll cyntaf Powis (ail greadigaeth).

Roedd Robert Clive yn ffigur pwysig yng Nghwmni Dwyrain India, y gorfforaeth Brydeinig bwerus a oedd yn dominyddu masnach rhwng Ewrop, Asia a’r Dwyrain Canol rhwng 1600 ac 1857. Cafodd rhai gwrthrychau yng nghasgliad Clive eu dwyn wrth iddo ef, ac yn ddiweddarach Edward, sefydlu a chynnal eu grym yn isgyfandir India.

Casglodd Robert ffortiwn enfawr o aur, arian a thlysau fel ysbail rhyfela yn India ac etifeddwyd cyfoeth y teulu gan ei ddisgynyddion trwy’r cenedlaethau. Yn y pen draw, buddsoddwyd y ffortiwn mewn adnewyddu Castell a Gerddi Powis. Mae’r Amgueddfa yn dangos sut mae cymynroddion o drefedigaethu Prydeinig yn dal i’w gweld heddiw. Ar ben hyn, mae’r straeon - sy’n aml yn dreisgar - am sut y daeth gwrthrychau mor werthfawr i Bowis yn atgyfnerthu’r angen am ymchwil newydd i’n hanesion trefedigaethol.

Robert Clive a Chwmni Dwyrain India

Cyflogwyd Robert Clive (1725-74) gan Gwmni Dwyrain India rhwng 1744 a 1767. Trwy Clive, rhoddodd y Cwmni ei fyddinoedd ar waith i oresgyn a gorchfygu isgyfandir India trwy rym gan ecsbloetio ac elwa’n ariannol o gyfoeth ac adnoddau naturiol helaeth rhanbarthau deheuol India. Hyn oedd dechrau’r Ymerodraeth Brydeinig yn India, a sicrhaodd ffortiwn i Clive yn y cyfamser.

Roedd cryn wrthwynebiad lleol i weithgareddau Clive yn India, ond defnyddiodd ef drais i roi derfyn ar hyn. Ym mrwydr ganolog Plassey, dymchwelodd Clive Siraj ud-Daulah (1727-1757), Nawab (rheolwr sofran) Bengal a rhoddodd un o’i gynghreiriad ei hun, Mir Jafar (c.1691-1765), yn ei le.

Mae presenoldeb y palanquin, neu soffa deithiol, godidog yng Nghasgliad Clive yn gysylltiedig yn agos â Phrydain yn cipio grym ym mrwydr Plassey. Adeiladwyd y palanquin agored prin hwn ar gyfer Siraj ud-Daulah ac roedd yn blatfform delfrydol i reolwr Bengal allu gweld - a chael ei weld gan - ei ddeiliaid wrth deithio.

Pan ddymchwelwyd Siraj ud-Daulah yn 1757 ym Mrwydr Plassey, cymerwyd y palanquin gan y Prydeinwyr ar ôl iddo gael ei adael ar faes y gad, yn ôl y son. Daeth Clive ag ef i Brydain wedi hynny. Ar ôl cymryd ffortiwn helaeth o drysorfa Siraj ud-Daulah, dychwelodd Clive i Brydain yn un o’i dynion cyfoethocaf.

Yn dilyn y frwydr, ehangodd Clive ei awdurdod ac, ar ei drydydd ymweliad ag India, daeth yn Llywodraethwr Bengal ac yn Gadbennaeth Byddin Cwmni Dwyrain India. Dan ei gyfarwyddyd roedd y cwmni yn defnyddio rym milwrol i oresgyn a rheoli India.

Henrietta Herbert ac Edward Clive

Yn 1784, priododd mab hynaf Robert, Edward Clive (1754-1839), â Henrietta Herbert, merch Iarll Powis. Roedd y briodas yn rhoi sicrwydd ariannol i Bowis, gyda’r cyfoeth a’r pŵer trefedigaethol yr oedd y teulu Clive wedi’u casglu yn India, yn ogystal â bri aristocrataidd i’r enw Clive. Parhaodd Edward â gweithgareddau trefedigaethol ei dad yn India, gan ychwanegu at gasgliad y teulu o drysorau o’r wlad.

Penodwyd Edward yn Llywodraethwr dros Madras yn 1798. Ymunodd Henrietta a’u dwy ferch ag ef yn India, gan aros am dair blynedd. Roedd hyn yn anarferol am y cyfnod hwnnw.

Swltan Tipu ac Artiffactau Indiaidd

Fel Llywodraethwr Madras, roedd Edward Clive yn gyfrifol am drechu a lladd Tipu Sultan (1750-99), rheolwr talaith Mysore yn India. Olynodd Tipu Sultan ei dad i’r orsedd yn 1782 ac roedd yn Fwslim ymroddedig a oedd yn llywodraethu dros boblogaeth o Hindŵiaid yn bennaf.

Ymladdodd Cwmni Dwyrain India dri rhyfel yn erbyn Mysore er mwyn reoli’r tir a’i adnoddau niferus, cyn cipio awdurdod ym Mrwydr Seringapatam yn 1799. Arweiniwyd lluoedd Prydain gan yr Arglwydd Mornington.

Ar ôl i Tipu Sultan gael ei ladd yn Seringapatam, symudodd y fyddin Brydeinig i mewn i’r ddinas. Cymerwyd y gwrthrychau a’r arteffactau gwerthfawr o drysorlys Tipu Sultan i’w rhannu ymhlith y buddugwyr, ac mae rhai ohonynt bellach yn Amgueddfa Clive ym Mhowis.

Pabell wladol ysblennydd Tipu Sultan, a wnaed o chintz wedi’i baentio, oedd un o’r trysorau a gipiwyd gan Edward Clive. Roedd y babell yn symbol o rym ac arweinyddiaeth Tipu Sultan, a ddefnyddiwyd wrth iddo deithio o amgylch ei diriogaethau. Ym Mhowis fe’i defnyddiwyd fel pabell fawr mewn partïon gardd, enghraifft anghyfforddus o sut y defnyddiwyd gwrthrychau i ddangos goruchafiaeth a darostyngiad trefedigaethol drwy feddiannu iaith a gwrthrychau o bwys diwylliannol.

‘Teigr Mysore’ oedd enw arall ar Tipu Sultan a mabwysiadodd yntau’r teigr fel ei arwyddlun personol ac mae teigrod yn addurno llawer o’i eiddo. Ar ôl iddo gael ei ladd, chwalwyd ei orsedd, a chafodd y darnau eu gwerthu, eu rhoi fel tlysau gwerthfawr neu eu gwneud yn barseli i dalu milwyr. Cymerwyd y ffinial pen teigr hyn o emau ac aur o’r orsedd a’i roi i Henrietta Clive gan Arthur Wellesley, yn ddiweddarach, Dug cyntaf Wellington. Fel y babell, roedd ei bwysigrwydd er mwyn cyfleu statws personol Tipu Sultan yn gwaethygu’r trefedigaethu diwylliannol, yn ogystal â chorfforol, a wnaed gan y teulu Clive.

Yn ogystal â chymryd arteffactau lleol, dylanwadodd trefedigaethedd Prydeinig yn India ar gynnyrch artistiaid lleol hefyd. Mae’r miniatur hwn, wedi’i addurno ag aur ac adenydd chwilod, yn dangos Maharaja Pratap Singh o Tanjore (tua 1738-65), a ymgynhreiriodd â Chwmni Dwyrain India Prydain yn y pen draw ar ôl brwydro i gadw ei sedd. Rhoddodd Maharaja Sarabhoji (1777-1832) y portread bach hwn o’i daid i’r Arglwyddes Henrietta Clive yn 1800 pan oedd ei gŵr yn Llywodraethwr ar Madras.

Cafodd y llun ei greu gan artistiaid Indiaidd anhysbys o Ysgol Cwmni Tanjore. Roedd hon yn un o lawer o ysgolion lle y bu artistiaid yn ymarfer ‘paentio cwmnïol’ ac yn datblygu arddulliau artistig i apelio at chwaeth Ewropeaid.

Castell Powis

Ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg, cludodd Edward ac Henrietta eu casgliad a’u cyfoeth trefedigaethol enfawr o India i Loegr.

Bu farw Iarll Powis, brawd Henrietta, yn 1801 ac felly etifeddodd ei mab hynaf, Edward arall, y Castell. Ymddengys i’r casgliad gael ei rannu rhwng Castell Powis a thŷ Henrietta, Neuadd Walcot nes i’r teulu werthu’r eiddo hwn yn 1933, a dyna pryd arddangoswyd y casgliad cyfan ym Mhowis.

Mae Amgueddfa Clive bellach yn yr hen Ystafell Filiards ac fe’i hagorwyd yn 1987. Mae’n parhau i fod yn symbol o orffennol trefedigaethol Prydain ac mae’n cynrychioli effeithiau parhaus cymynroddion trefedigaethol ac ymerodrol yn yr unfed ganrif ar hugain.

Y Casgliad

Mae ein hymchwil yn parhau ac rydym yn cyflymu ein cynlluniau i ailddehongli straeon yr hanesion poenus a heriol yma sydd ynghlwm â Chastell Powis. Bydd hyn yn cymryd amser gan ein bod am sicrhau bod newidiadau a wnawn yn cael eu cynnal a’u hategu gan ymchwil o ansawdd uchel.