Castell Penrhyn a Streic Fawr Chwarel y Penrhyn, 1900-03

Ôl-effeithiau dau anghydfod byrrach, yn 1874 ac 1896, a arweiniodd at ffurfio Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru.  Cododd y rhain yn dilyn trafodaethau ynghylch hawl gweithwyr i fynd i Ŵyl Lafur a mater y ‘fargen’.  Trefn o weithio a oedd yn amddiffyn enillion y chwarelwyr gan fod cymaint o amrywiaeth yn ansawdd y graig ac yn caniatáu iddynt eu hystyried eu hunain yn gontractwyr yn hytrach nag yn gyflogedigion oedd y ‘fargen’.

Bu’r Arglwydd Penrhyn a’i asiant E. A. Young yn brwydro yn erbyn datblygiad undebaeth ymhlith eu gweithlu a thraddodiad y ‘fargen’ ers sawl blwyddyn. Roeddent yn gwneud eu gorau glas i ddileu dylanwad Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru o'r chwarel.

Ym mis Ebrill 1900, cyhoeddodd rheolwr y chwarel, Mr Emilius Young, na fyddai cyfraniadau undeb yn cael eu casglu yn y chwarel.

Tyndra’n troi’n drais

Daeth y tyndra rhwng y perchennog a’r gweithwyr i benllanw ar 26 Hydref 1900 pan ymosodwyd ar nifer o gontractwyr a oedd wedi taro bargen.

Gwnaeth yr Arglwydd Penrhyn gyhuddiadau o ymosod ar 26 o chwarelwyr ac fe’u diswyddwyd o’r chwarel – a hynny cyn i’w hachos gael ei glywed gerbron Llys yr Ynadon.

Pan ddaeth y mater i’r llys, gorymdeithiodd chwarelwyr y Penrhyn i Fangor i ddangos eu cefnogaeth i’r rhai a gyhuddwyd ac fe gawsant i gyd eu hatal o’u gwaith am bythefnos. Daeth yr orymdaith hon yn symbol o undod y chwarelwyr.  Roedd sôn iddynt droi eu pennau i wynebu’r ffordd arall wrth orymdeithio heibio i gatiau’r castell.

Yn yr achos llys, dim ond 6 o’r 26 a gyhuddwyd a gafwyd yn euog ac a ddirwywyd. Mewn ymateb i’r tyndra cynyddol, galwodd Prif Gwnstabl y Sir ar y fyddin ac fe’i beirniadwyd gan nifer o gyrff cyhoedus yn cynnwys ei Gyngor Sir ei hunan. Aeth y chwarelwyr a ataliwyd o’u gwaith yn ôl i’r chwarel ar 19 Tachwedd 1900 ond roedd wyth o’r ponciau ar gau, gan adael 800 o ddynion heb fargen.

Dridiau yn ddiweddarach, ar 22 Tachwedd, cyrhaeddodd 2,000 o chwarelwyr i’r chwarel fel arfer ond gwrthod gweithio hyd nes i’r 800 arall gael bargen. Y bore hwnnw, cawsant ddewis gan Young - “Go on working or leave the quarry quietly”. Cerdded allan a wnaethant ac roedd Streic Fawr 1900-03 wedi dechrau. Ni fyddai bywyd fyth yr un fath yno eto.

Ymhen mis, cynigiodd Young delerau newydd i’r chwarelwyr ond dim ond 77 o’r gweithwyr a’u derbyniodd, gyda 1,707 yn eu gwrthod. Erbyn canol Ionawr, roedd y chwarel wedi cau a gweithwyr swyddfa Porth Penrhyn wedi’u diswyddo.

Ailagor y chwarel a rhwygiadau yn y gymuned

Ar 20 Mai, cyhoeddodd Young boster yn dweud y byddai’r chwarel yn ailagor ar 11 Mehefin i’r holl weithwyr a oedd wedi gwneud cais i’r swyddfa ac wedi cael eu derbyn. Ar 11 Mehefin 1901, fel y nodwyd ar y poster, ailagorwyd Chwarel y Penrhyn a gwahoddwyd y chwarelwyr a oedd wedi’u cymeradwyo gan swyddfa’r chwarel i ddychwelyd i’r gwaith.

Dychwelodd pedwar cant o ddynion, gan dderbyn sofren yr un gan yr Arglwydd Penrhyn ac addewid o godiad cyflog o 5%. Daeth hyn i gael ei alw, yn sarhaus, yn 'Punt y gynffon'.

Rhannwyd y gymuned leol yn ddwy ran: y streicwyr a’r ‘cynffonwyr’ (y rhai oedd wedi derbyn ‘punt y gynffon’). Mewn cyfarfod cythryblus o’r streicwyr y noson honno, penderfynwyd argraffu posteri â’r geiriau: ‘Nid Oes Bradwr yn y Tŷ Hwn’ a’u codi yn ffenest cartref pob un o’r streicwyr.

Roedd y cardiau hyn i’w gweld am ddwy flynedd, tan ddiwedd y streic. Os câi cerdyn ei dynnu o’r ffenest, roedd yn arwydd bod gweithiwr wedi torri’r streic.

Achosodd hyn gryn dyndra, a hyd yn oed drais, yn yr ardal. Ymosodwyd ar dafarndai lleol ac ar gartrefi dynion a oedd wedi dychwelyd i’r gwaith.  Cyhoeddwyd enwau’r sawl oedd wedi torri’r streic ym mhapurau newydd Y Werin a’r Eco.

Mewn ymateb i’r tyndra a’r trais, anfonodd Prif Gwnstabl Sir Gaernarfon filwyr i’r pentref yn fuan wedyn ac fe gyrhaeddodd Ynad Heddwch i ddarllen y Ddeddf Derfysg i’r streicwyr gan roi rhybudd ffurfiol i’r protestwyr i wasgaru ac yn awdurdodi defnyddio grym os oedd angen.

Tlodi ym Methesda

Erbyn diwedd 1901, roedd Bethesda yn hollol lwm. Heb waith, arian na bwyd, bu cynnydd mewn tlodi a thrawyd yr ysgolion gan afiechydon.

Erbyn 1902, roedd 700 o ddynion wedi dychwelyd, yn gyndyn, i’r chwarel a 2,000 arall wedi symud o'r ardal. Aeth y rhan fwyaf i weithio ym meysydd glo y de – ac roedd cymuned Bethesda wedi newid am byth.

    "In the end it was not hearts or minds which decided the issue, but the empty stomachs of the strikers’ families. The men went back to work in November 1903, their union still unrecognised."

- John Davies, Hanesydd

Mae effeithiau’r streic yn dal i’w teimlo hyd heddiw ym Methesda a’r cylch. Mae rhesi o dai’n dal i gael eu galw’n Dai Bradwyr gan fod y dynion oedd yn byw ynddynt wedi torri’r streic a, dros ganrif yn ddiweddarach, mae llawer o bobl yr ardal yn dal i wrthod ymweld â Chastell Penrhyn oherwydd yr hyn y mae’n ei gynrychioli.