Casglwyr Planhigion Oes Fictoria a Chastell Penrhyn

Mae’r gerddi yng Nghastell Penrhyn yn gymaint o wledd i’r llygad heddiw ag yr oeddent yn oes Fictoria pan oedd Walter Speed yn ben-garddwr.  Yn ystod ei yrfa hir, roedd yn cael ei ystyried yn un o dri garddwr gorau Prydain i gyd. Diolch i greadigrwydd Walter Speed y cafodd nifer o rywogaethau oedd newydd eu darganfod eu plannu a’u treialu yn y gerddi yma, gan wneud nifer o bobl y cyfnod yn genfigennus.

O ble daeth y darganfyddiadau ‘newydd’?

Heddiw mae gennym dîm o arddwyr sy’n gweithio’n ddiflino i gynnal a gofalu am y casgliad bob dydd o’r flwyddyn. Ond fyddai rhai o’r planhigion yma ddim wedi cael eu darganfod oni bai am deithiau unigolion dewr i lefydd pell i chwilio am rywogaethau newydd, diddorol.

Yn y 1800au teithiodd un o’r casglwyr planhigion gwreiddiol, William Lobb a’i frawd Thomas, dros y byd i chwilio am blanhigion newydd difyr i lenwi catalogau Planhigfa ‘Veith’ yn Nyfnaint a Llundain. Y blanhigfa hon oedd un o’r tyfwyr masnachol mwyaf ar y pryd.

Planhigion o bob lliw a llun

William wnaeth ddarganfod y Crinodendron hookerianum, llwyn mawr hyfryd sy’n gallu tyfu i tua wyth metr o daldra. Mae’n hawdd ei adnabod o’i lusernau lliw ceirios hardd sy’n blodeuo ddiwedd y gwanwyn a dechrau’r haf. Planhigyn o Chile yw’r Crinodendron. Roedd yn cael ei argymell yn wreiddiol fel llwyn i’r tŷ gwydr – ond mae’n ffynnu yng nghysgod yr Ardd Furiog yma yn Penrhyn. Mae hefyd yn boblogaidd iawn gyda ffotograffwyr yn yr ardd!

Gallwn ddiolch i William hefyd am feithrin a phoblogeiddio dwy goeden gonwydd eiconig, y goeden gas gan fwnci a chochwydden Califfornia- mae’r ddwy goeden i’w cael yma yn Penrhyn.

Fe gasglodd 3000 o hadau’r goeden gas gan fwnci drwy saethu conau o’i changhennau ac yna’u casglu o’r llawr. Roedd hon y ffordd gynhyrchiol, er ychydig yn beryglus, i gyflawni ei nod, ac fe roddodd iddo fwy na digon o hadau i sicrhau fod y goeden yn dod yn symbol ffasiynol o statws ymysg boneddigion cefnog y cyfnod Fictoraidd.

Roedd John Gould Veitch yn gasglwr planhigion arall uchel ei barch yn y cyfnod hwn ac yn un o’r rhai cyntaf i ymweld â Siapan. Mae ei gyfenw yn cael ei gofio heddiw mewn cannoedd o enwau planhigion, gan gynnwys y Sasa veitchii, math ymledol o fambŵ sydd i’w weld yn tyfu wrth yr Ardd Gorsiog.

Wrth gerdded i mewn i’r ardd furiog drwy’r giât addurnedig, gallwch weld coeden balmwydd dal yn tyfu o’ch blaen. Cafodd ei enw gan ymsefydlwyr cynnar i Seland Newydd. Casglodd Syr Joseph Banks enghraifft yn 1769 pan oedd yn naturiaethwr ar fwrdd yr Endeavour ar daith gyntaf Capten James Cook i’r Môr Tawel. Gall y goeden fresych dyfu i 20 metr o daldra ac roedd yn ffynhonnell bwyd i’r bobl Maori cynhenid. Câi ei ffibrau eu defnyddio i wneud defnydd, rhaffau, lein bysgota a hyd yn oed dillad oedd yn dal dŵr – darganfyddiad defnyddiol i bobl y cyfnod. Heddiw mae’r goeden fresych yn cael ei hadnabod hefyd yn y DU fel palmwydden Torbay.

Aeth Banks ei hun ymlaen i fod yn Llywydd y Gymdeithas Frenhinol am 41 mlynedd ac fel cynghorydd i’r Brenin ar ddatblygu’r Gerddi Botaneg, anfonodd fotanegwyr dros y byd i sicrhau fod Kew yn dod yn un o erddi botanegol gorau’r byd yn ei gyfnod.

Mae sawl enghraifft o blanhigion gwych ac anarferol yn Penrhyn sy’n parhau i roi pleser i ymwelwyr a’r tîm garddio sy’n gofalu amdanyn nhw. Mae pob ymweliad â‘r lle arbennig yma yn ein galluogi ni i sicrhau fod y planhigion a’r llwyni gwych gludwyd yma’r holl flynyddoedd hynny yn ôl yn cael gofal er mwyn i ymwelwyr eu mwynhau am flynyddoedd i ddod.

Mae gerddi Castell Penrhyn ar agor bob dydd rhwng 10.30am a 5pm tan  5 Tachwedd ac 11am i 3pm o 6 Tachwedd tan 31 Rhagfyr (heblaw am Ddiwrnod Nadolig).