Llechi a Llafur, gan Walker & Bromwich

Rhwng mis Gorffennaf a mis Tachwedd efallai y cewch eich syfrdanu gan yr hyn a welwch yn Neuadd Fawr Castell y Penrhyn – bydd cerflun enfawr a fideo yn cael lle amlwg yn y castell er mwyn helpu Penrhyn i adrodd stori ei hanes lleol cythryblus.

Llechi a Llafur gan Walker & Bromwich

1 Gorffennaf - 5 Tachwedd, 12pm-4.30pm

Gosodiad celf yw Llechi a Llafur gan yr artistiaid o Glasgow, Walker & Bromwich, ac mae’n cynnwys cerflun 15 troedfedd o Chwarel y Penrhyn yn Neuadd Fawr Castell Penrhyn ynghyd â ffilm 20 munud o hyd gan yr artistiaid yn ymdrin â Streic Fawr y Penrhyn 1900-3 drwy leisiau pobl Bethesda.

Ysbrydolwyd y gosodiad celf gan ddarlun rhamantaidd iawn o’r chwarel sydd i’w weld ar waliau Castell Penrhyn, ac mae’n cynrychioli’r anghydfod diwydiannol hiraf yn hanes Prydain gan ddod yn ganolbwynt i Gastell Penrhyn adrodd hanes y stori hynod emosiynol hon.

Lansiad swyddogol

I nodi agoriad yr arddangosfa Llechi a Llafur, cafodd y cerflun ei gludo mewn gorymdaith o Fethesda, gan ddilyn yr un llwybr â’r chwarelwyr a orymdeithiodd i’r castell yn ystod y streic.

Yna gosodwyd y cerflun yn y Neuadd Fawr wrth i Gôr Meibion Penrhyn ganu caneuon traddodiadol, gan gynnwys 'Strydoedd Bethesda'  sy’n disgrifio caledi a dioddefaint y chwarelwyr.

Mae’r gosodiad hwn, a gafodd ei greu gyda chymorth artistiaid lleol a chymuned Bethesda, hefyd yn nodi diwedd blwyddyn olaf prosiect ‘Artistiad Preswyl’ Castell Penrhyn, mewn partneriaeth â Chyngor Celfyddydau Cymru.

Cymuned a rannwyd yn ddwy

Mae dros canrif wedi mynd heibio ers i 700 o ddynion ddychwelyd i’r chwarel yn anfoddog – penderfynodd dros 2,000 adael yr ardal i chwilio am waith ym mhyllau glo’r de – a hynny yn dilyn streic tair blynedd dros hawliau, tâl ac amodau gwaith a achosodd rwyg yn y gymuned am ddegawdau i ddod.

Mae’r agtofion chwerw am Streic Fawr y Penrhyn a’r hyn y mae’r castell yn dal i’w gynrychioli – symbol o bŵer a thrachwant – wedi cadw llawer o bobl leol draw.

Mae’r cerflun trawiadol o lechi garw’r chwarel, sy’n cyferbynnu â’r cyfoeth ac ysblander a ddaeth i ran Arglwydd Penrhyn, yn nodi diwedd prosiect tair blynedd o hyd Artistiaid Preswyl ar y cyd â Chyngor Celfyddydau Cymru, ond mae’n rhan o gynllun hirach i gynnwys y gymuned leol er mwyn adrodd hanes mwy tywyll y castell.

Dywedodd Nerys Jones, Rheolwr Cyffredinol Castell Penrhyn: “Mae llawer mwy i Gastell Penrhyn na’r bensaernïaeth odidog a’r celf cain, o dan yr wyneb mae hanes tywyll caethwasiaeth ac anghydfod diwydiannol chwerw a newidiodd berthynas Penrhyn â’r gymuned leol am byth.

“Mae’n bryd i ni drafod y straeon hyn yn agored yn y castell a rhannu arwyddocâd ein hanes gyda’r gymuned leol ac ymwelwyr o bob rhan o’r byd. Dros y blynyddoedd byddwn yn darganfod ffyrdd newydd a chreadigol, fel yr arddangosfa Llechi a Llafur, o wneud cyfiawnder â stori Penrhyn.

“Mae gan gelf gyfoes rhan i’w chwarae yn y gwaith o gyflwyno’r gorffennol, gan ein helpu i gael sgyrsiau anodd, cwestiynu’r pethau sydd o’n cwmpas a mynegi emosiwn drwy archwilio straeon mewn ffyrdd gwahanol. Rydym yn gobeithio y bydd y cerflun yn gwneud i’n hymwelwyr feddwl mwy wrth iddynt ddysgu rhagor am y rhan bwysig hon o orffennol Penrhyn a’r effaith ar y gymuned leol.”

Mae John Ogwen yn ŵr lleol ac actor adnabyddus ac roedd ei deulu yn gweithio yn y chwarel yn ystod y streic; roedd wedi dweud yn gyhoeddus na fyddai byth yn ymweld â’r castell ond mae bellach wedi newid ei feddwl.

Dywedodd: “Roedd yn arfer bod yn anodd i mi ymweld â’r castell oherwydd ei hanes, ond cefais fy ngwahodd yno i lansiad llyfr gan Dr Dafydd Gwynn a’r cais am statws Treftadaeth y Byd UNESCO ar gyfer diwydiant llechi Gogledd Cymru a gwelais fod pethau’n newid.

“Dw i’n falch bod yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn siarad yn agored am rôl y castell yn hanes lleol a’r ffaith y gall ymwelwyr glywed o’r diwedd am Gload Allan y Penrhyn, neu’r Streic Fawr, fel y’i gelwir gan lawer. Mae’n amser i ni symud ymlaen. Mae’n hen hanes bellach, ond ni ddylid byth ei anghofio.”

Yn ogystal â’r cerflun, bydd cyfle i ymwelwyr ddysgu mwy am y streic o’r ffeithiau hanesyddol a gyflwynir o amgylch y castell a fideo a grewyd gan yr artistiaid ynghyd â’r cerflun ei hun sy’n defnyddio lleisiau lleol, barddoniaeth, canu corawl a denuyddiau o’r archif i adrodd y stori.

Dywedodd un o’r artistiaid sydd yn rhan o Llechi a Llafur, Zoe Walker: “Mae’r hanes y tu ôl i’r streic a’i dylanwad, yn lleol a rhyngwladol, yn syfrdanol ac yn cyd-daro â materion ac ymgyrchoedd gwleidyddol cyfoes rhwng pŵer, cyfoeth a thlodi. Roeddem yn awyddus i ymchwilio i’r hanes a rhoi lle teilwng iddo ym Mhenrhyn, i adrodd y stori o fewn muriau’r castell ei hun a myfyrio ar y berthynas â’r gymuned leol.”

Bydd Llechi a Llafur yn Neuadd Fawr Castell Penrhyn rhwng 1 Gorffennaf a 5 Tachwedd 2017.